عبدالرحمن
کاربر فعال و مفید
- تاریخ ثبت‌نام
- 12/12/13
- نوشته‌ها
- 235
- پسندها
- 0
آیا اشاعر*ه از اهل سنت و جماعت هستند؟
س: در مدارس، یاد گرفتیم که عقیده*ی اهل سنت و جماعت در ایمان به اسما و صفات این است که بدون تحریف، تعطیل، تکییف و تمثیل به اسما و صفات ایمان دارند و نصوص وارده در این*باره را تأویل نمی*کنند. اما بعد از آن با گروهی آشنا شدیم که معتقدند در این*باره دو مکتب وجود دارد:
1- مکتب ابن تیمیه و شاگردانش
2- مکتب اشاعره
آنچه به ما آموزش داده*اند، مکتب ابن تیمیه بوده است. اما دسته دیگری از اهل سنت هستند که به نام اشعری*ها مشهورند.
اشعری*ها و ماتریدی*ها معتقدند تا زمانی که تأویل در اسما و صفات* با نص شرعی تعارض نداشته باشد، مانعی ندارد و برای اثبات این عقیده*ی*شان به سخنان ابن جوزی و... استناد می*کنند.** بطور مثال می*گویند: امام احمد بن حنبل برخی از صفات الله تعالی مثل: « قُلُوبُ الْعِبَادِ بَیْنَ أُصْبُعَیْنِ مِنْ أَصَابِعِ الرَّحْمَنِ...»: (قلوب بندگان میان دو *انگشت از انگشتان رحمان است...)[1] و « الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ یَمِینُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ...»: (حجرالاسود دست راست الله در زمین است...)[2]
وآیه*ی:* «وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنْتُمْ » [حدید:4] (هر جا که باشید، الله با شماست). را تأویل*کرده است.
اکنون سؤالی پیش می*آید که آیا دسته بندی اهل سنت و جماعت به دو گروه به همین صورت صحیح است یا خیر؟ نظر شما در این که می*گویند: تأویل اسما و صفات مشروط به آن که با نصوص شرعی تعارضی نداشته باشد، موضع ما در برابر علمایی مانند: ابن حجر، نووی و ابن جوزی و... که در باب صفات الله تعالی تأویل دارند، چیست؟
آیا اینها از اهل سنت و جماعت هستند یا خیر؟ و آیا آنان با این تأویل*شان به خطا رفته*اند و از گمراهان هستند؟ مشخص و روشن است که اشعری*ها بجز هفت صفت معین، بقیه*ی صفات را تأویل می*کنند.
آیا اگر کسی از علما دو یا سه صفت را تأویل کند، اشعری است؟
ج: اول: این*که گفته*اند: امام احمد برخی از نصوص صفات مانند: « قُلُوبُ الْعِبَادِ بَیْنَ أُصْبُعَیْنِ مِنْ أَصَابِعِ الرَّحْمَنِ » و حدیث: « الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ یَمِینُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ …» و... را تأویل کرده است، ادعایی نادرست است.
امام ابن تیمیه می*گوید: ابوحامد غزالی به نقل از بعضی حنبلی*ها می****گوید: احمد بن حنبل فقط سه صفت: « الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ یَمِینُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ …» و « قُلُوبُ الْعِبَادِ بَیْنَ أُصْبُعَیْنِ مِنْ أَصَابِعِ الرَّحْمَنِ …» و « وَإِنِّی أَجِدُ نَفَسَ الرَّحْمَنِ مِنْ قِبَلِ الْیَمَنِ …»[3]: (من نفس رحمان را از سمت یمن احساس می*کنم!) را تأویل کرده است. این دروغی است که به نام احمدبن حنبل گفته*اند؛ زیرا هیچ کس این قول را با سند نقل نکرده است وکسی از یارانش را هم سراغ نداریم که چنین نظریه*ای از ایشان نقل کرده باشد. آن حنبلی که ابوحامد غزالی از او نقل کرده، شخصی است مجهول و ناشناخته* که نه سخن او مدرکی دارد و نه راست و دروغ بودنش مشخص است.[4] (از ص398 ج5 مجموع الفتاوی)
توضیح این که تأویل سه معنا دارد:
1-تأویل به فرجام، حقیقت و نتیجه*ای که به آن بر *می*گردد، تفسیر می*شود، آن گونه که الله تعالی در مورد یوسف علیه السلام می*فرماید: « هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ مِنْ قَبْلُ» (این حقیقت، فرجام آن خوابی است که قبلاً دیده بودم[که اتفاق افتاد]). «یوسف/100»
منظور سؤال کننده از تأویل نصوص این نوع تأویل نیست.
2- تأویل به معنای تغییر کلام از معنای ظاهر که به مجرد شنیدن به ذهن می*رسد به معنای دور که بدون قرینه* به ذهن نرسد. علمای کلام و اصول فقه، تأویل را به همین معنای اصطلاحی آن بکار می*برند. این معنا درباره*ی نصوصی که منظور سؤال کننده است، کاربرد ندارد، چون در این جا نیز ظاهر کلام منظور می*شود و این حقیقت دارد که شرح آن در معنای سوم تأویل خواهد آمد.
3-تأویل به معنی تفسیر و توضیح معنایی که ظاهر کلام بر آن دلالت دارد و به ذهن شنونده**ی آگاه از زبان عربی متبادر می*شود. در این جا هدف همین است، چرا که معنای ظاهری جمله*ی « الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ یَمِینُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ » این نیست که حجر، صفتی از صفات و دست الله تعالی است تا معنای ظاهری آن را تغییر داده باشند؛ بلکه معنای آن چنان که در ادامه ی روایت آمده که « فمن صَافَحَهُ فَکَأنما صافَحَ الله، ومن قَبَّلَهُ فکأنما قَبَّلَ یمینَ الله » :«هرکس حجر را مصافحه کند با الله مصافحه کرده است و هر کس آن را بوسه زند دست الله را بوسه زده است». کسی که ابتدای روایت را به انتهای آن وصل کند، برای او مشخص می*شود که مقصود آن ظاهر و ثابت است و نیازی به تأویل ندارد. سخن ائمه*ی سلف مثل احمد بن حنبل و غیره نیز همین است و تأویل به معنی تفسیر است نه به معنی تغییر کلام از مفهوم ظاهری آنگونه که متأخرین معتقد هستند.
گفتنی است که: آنچه ذکر شد حدیث پیامبر صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم نیست بلکه اثر ابن عباس رضی الله عنهما است.
معنای روایت: (قلوب بندگان بین دو انگشت از انگشتان رحمان است...). تماس و وصل نیست بلکه بیانگر اثبات انگشت حقیقی برای الله و اثبات قلوب برای بندگان است. ربط اول حدیث به آخر آن بیانگر کمال قدرت و کمال تصرف الله بر بندگان را اثبات می*کند. بطور مثال می*گویند: فلان شخص در دستان پادشاه یا در قبضه*ی پادشاه است؛ این جمله، بیانگر این نیست که حقیقتاً آن فرد در دستان پادشاه باشد، بلکه وجود شخص و دو دست را برای پادشاه ثابت می*کند و حضور شخص نزد پادشاه و قدرت پادشاه را برای شخص، بدون لمس ثابت می*گردد و می*فرماید: « بِیَدِهِ الْمُلْکُ » (فرمانروایی و حاکمیت بدست اوست!). «ملک/1»
و «تَجْرِی بِأَعْیُنِنَا » ([این کشتی] تحت نظر ما در حرکت است). «قمر/14»
و دیگر آیات مانند این*ها
1-
توضیح: صحابه رضی الله عنهم در مسایل اعتقادی و سیاسی تا زمان خلافت عثمان رضی الله عنه یک گروه بودند که دروازه*ی اختلاف در سیاست- نه در عقیده - گشوده شد. پس از قتل خلیفه، جماعتی با علی رضی الله عنه و جماعتی با معاویه رضی الله عنه بیعت کردند و جنگ*های سیاسی بین*شان درگرفت و گروهی بنام خوارج بر ضد هر دو گروه خروج کرد. اما این گروه در اصول شش*گانه*ی ایمان و ارکان پنج گانه*ی اسلام با سایر مسلمانان اختلاف نداشتند، بلکه اختلاف*شان در مسأله*ی خلافت و تکفیر مرتکب گناه کبیره، مسح پاها در وضو و امثال اینها بود.
سپس گروهی از اصحاب علی رضی الله عنه درباره*ی ایشان غلو کردند، تا جایی که علی رضی الله عنه را مورد پرستش قرار دادند و اینان به شیعه شهرت یافتند. هر یک از خوارج و شیعه به فرقه*ها و شاخه*هایی تقسیم شدند و بعد ازآن گروهی تقدیر را انکار کردند و این در اواخر عصر صحابه رضی الله عنهم بود و به نام قدریه شناخته می*شوند. سپس جعد بن درهم نخستین فردی بود که صفات الله را انکار و نصوص آیات و احادیث را به غیر معنای اصلی آن تأویل کرد. سرانجام خالد قسری فرماندار وقت او را اعدام کرد. پس از او شاگردش جهم بن صفوان عقیده*ی باطل و منحرف او را منتشر ساخت. به این ترتیب تأویل کنندگان و منکران صفات به اسم «جهمیة» شهرت یافتند. این عقیده*ی زشت و گمراه کننده به او نسبت داده شد و به فرقه***********ی جهمیه معروف شدند و بعد از آن گروهی در پوشش و نامی جدید به اسم معتزله ظهور کرد. لیکن این گروه ادامه دهنده ی عقیده ی جهمیه در تأویل نصوص اسماء و صفات بودند و این تأویل را تنزیه می نامیدند . در انکار مسأله تقدیر از گروه قدریه پیروی کردند و این باور را «عدل» نامیدند و در خروج علیه حکام از خوارج پیروی نمودند و این باورشان را امر به معروف نامیدند و به همین ترتیب دیگر عقاید و باورهای*شان را از گروه*ها و دسته*های مختلف گرفتند.
ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری بر مذهب* و عقایدشان رشد کرد و پیرو آنان بود. سپس الله او را هدایت کرد و از اعتقادات معتزله توبه نمود. و راه و روش اهل سنت را برگزید و در پاسخ به اعتراض*های مخالفان اهل سنت و مسایل اصولی اسلام تلاش*ها کرد. البته برخی از باورهای معتزلیان مانند: تأویل نصوص صفات افعال در او باقی ماند و نیز در مسأله*ی افعال بندگان تحت تأثیر عقیده*ی جهم بن صفوان بود و معتقد بود که بندگان در افعال*شان مجبور هستند و این را اصطلاحاً کسب (افعال) می*نامید و دیگر مسایلی هم وجود دارد.
هر کس که کتاب «الإبانه عن أصول الدیانة» شیخ ابوالحسن اشعری را که در آخر زندگی*اش تألیف نموده، مطالعه کند. و همچنین کتابهای شاگردانش را که نسبت به او از دیگران آگاهتراند و آنچه که ابن تیمیه در تألیفات خویش در مورد شیخ ابوالحسن اشعری نوشته مطالعه کند، در می**یابد که او در مسایلی با اهل سنت اختلاف داشته است.
با توجه به آنچه ذکر شد روشن می*شود که اهل سنت و جماعت حقیقی *در عقاید و دیگر اصول دین*شان به کتاب الله و سنت صحیح رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم پایبند هستند و نصوص قرآن و سنت را با عقل و هوای نفسانی رد نمی*کنند و به ارکان ایمان و اسلام همانند: صحابه رضی الله عنهم تمسک جستند و افرادی همچون حسن بصری، سعید*بن*مسیب، مجاهد، ابو حنیفه، مالک، شافعی، اوزاعی، احمد، اسحاق، بخاری ... و کسانی که به راه و روش آنان که پیشوایان هدایت و سخنگویان حق و دعوتگران به خیر و رستگاری بوده*اند. در عقیده و استدلال پایبند هستند. اما کسانی که در مسایل اصولی دین از اهل سنت جدا شدند در آنها اعتقاد به سنت به همان میزان وجود دارد که با صحابه رضی الله عنهم و پیشوایان هدایت از مسایل اصولی دین اسلام موافق هستند. در آنها اعتقاد به بدعت، زیاد یا کم به همان میزان وجود دارد که با اهل سنت مخالف هستند. نزدیک*ترین اینان به اهل*سنت و جماعت، در عقیده و استدلال، ابو الحسن اشعری و پیروانش می باشند.
پس به این ترتیب مشخص شد که اهل سنت و جماعت دو گروه نیستند؛ بلکه فقط یک گروه هستند که سنت را یاری می کنند و از آن دفاع می*نمایند. مردم را به آن دعوت می*دهند و این شیوه ی اهل سنت و پیروان آنان است. باید دانست ابن*تیمیه بنیانگذار اهل سنت و جماعت نیست؛ بلکه از کسانی است که در تمام زندگی خود از این عقیده دفاع نموده است. ابن*تیمیه و همفکرانش از همان عقیده*ی پیشوایان هدایت از صحابه رضی الله عنهم و علمایی که در قرون سه گانه*ای که پیامبر صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم به خوبی آن گواهی داده پیروی نموده است. نیز کسانی که با ابن تیمیه به مقابله بر خاسته*اند در تلاش بوده*اند مذهب کسی را حمایت کنند که به اهل*سنت منتسب است؛ مانند ابو الحسن اشعری و پیروانش، آن هم بعد از آن که از مذهب معتزله رجوع کرده و به جز در اندکی از مسایل از اهل سنت پیروی کردند؛ بنا*براین می*توان گفت نزدیک*ترین گروه به اهل سنت اشعری*ها هستند.
سوم – اشعری*ها و همفکرانشان نصوص أسما و صفات را با این گمان که با ادله*ی عقلی مخالف است، در برخی از نصوص شرعی – به گمان آنان – تأویل می*کنند؛ اما حقیقت این*طور نیست، چون هیچ یک از نصوص اسماء و صفات با عقل سالم و نصوص قرآن و سنت منافات ندارد و حتی آیات و احادیث اسماء و صفات الله تعالی علی رغم کثرت آنها یکدیگر را تصدیق و تأیید می*کنند و همه*ی این نصوص بیانگر این است که اسما و صفات برای الله تعالی بطور حقیقی ثابت است و الله تعالی از مشابهت به مخلوقات پاک و منزه است.
چهارم*– دیدگاه ما درباره*ی شخصیت*هایی مانند: ابوبکر باقلانی، بیهقی، ابوالفرج ابن جوزی، ابوزکریا، نووی و ابن حجر و ... این است که این*ها از دانشمندان بزرگ اسلام هستند و امت اسلامی از علم و دانش آن*ها بهره*ای فراوان برده* است، رحمت الله بر آنان باد و الله بهترین پاداش*ها را به آنان بدهد! ایشان در مسایلی که موافق با صحابه رضی الله عنهم وائمه**ی سلف و خیرالقرون که رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم به آن*ها گواهی به خیر داده جزو اهل سنت هستند؛ اما در تأویل اسماء و صفات به خطا رفته و با سلف امت مخالفت نموده اند، اعم از این که تأویل*شان در صفات ذاتی یا فعلی یا مواردی از این قبیل باشد.
و بالله التوفیق وصلی الله علی نبینا محمد وآله و صحبه وسلم.فتاوای انجمن دائمی مباحث* علمی وافتا (2/174-178)
[1]. مسلم (2654) با لفظ: «إن قلوب بنی آدم بین إصبعین ....»
[2]. سیوطی در درالمنثور1/324 به جندی و أزرقی بروایت ابن عباس رضی الله عنهما نسبت داده است. ر. ک. مجموع*الفتاوی ابن*تیمیه (3/43، 44) و (5/398) و(33/184)
[3] .طبرانی در مسند شامیین 2/149 ش1083 بروایت ابوهریرهt عراقی گوید: برای آن اصلی نیافته*ام. ر. ک. کشف*الخفاء 1/251، 304 (659، 801). و امام احمد در مسند خود 2/541 و طبرانی در الاوسط ش/4661 بروایت ابوهریره رضی الله عنه و در مجمع الزوائد10/56 گوید: أحمد روایت کرده و رجال آن صحیح است بجز شبیب که ثقه است.
[4] شیخ ابن عثیمین در کتاب «القواعد المثلى فی صفات الله وأسمائه الحسنى» می نویسد: به روایتی خواهیم پرداخت که امام ابوحامد غزالی از بعضی علمای حنبلی نقل کرده است: ایشان می گویند امام احمد جز در سه مورد راضی به تأویل نبوده است: اول- «الحجر الاسود یمین الله فی الارض» دوم: «و قلوب العباد بین اصبعین من اصابع الرحمن» سوم: : «إِنِّی أَجِدُ نَفَسَ الرَّحْمَنِ مِنْ قِبَلِ الْیَمَنِ» این را ابن تیمیه در مجموعه فتاوی ج 5 ص 398 نقل کرده وگفته است: این داستان را به دروغ از احمد نقل کرده اند.
جواب حدیث اول: «الحجر الاسود یمین الله فی الارض»[این حدیث ضعیف است. شیخ آلبانی در "الضعیفه" (223) تضعیف نموده است]
این حدیث، باطل بوده و گفتن آن از جانب رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم به ثبوت نرسیده است. ابن الجوزی در کتاب" العلل المتناهیه" گفته است: این حدیث صحیح نیست. و ابن العربی گوید: این حدیث باطل است و به آن اعتنا نمی شود. ابن تیمیه گوید: این حدیث با سندی از رسول الله روایت شده که ثابت نیست. بنابراین نیازی به تعمق و تلاش در معنای آن نیست. ولی ابن تیمیه گوید: مشهور این است که عبدالله ابن عباس آن را نقل کرده و گفته است: «الحجر الاسود یمین الله فی الارض فمن صافحه وقبله فکأنما صافح الله، و قبل یمینه » [ر.ک "الضعیفه . البانی 1/257"] هرکس در این روایت تدبر کند در می یابد که در آن اشکالی وجود ندارد. زیرا گفته، دست راست الله در زمین است و به طور مطلق نگفته: دست الله. حکم لفظ مقید با حکم لفظ مطلق متفاوت است. و در ادامه ی آن می گوید: هر کس با آن مصافحه کند یا آن را ببوسد مانند آن است که با الله مصافحه نموده و یا دست راست الله را بوسه زده باشد.
این روایت به صراحت این مطلب را می رساند که شخص مصافحه کننده با دست راست الله مصافحه نکرده؛ بلکه به کسی تشبیه شده است که با الله مصافحه کند. بنابراین اول و آخر این روایت این مطلب را روشن می کند که حجر جزء صفات الله نیست، چنان که بر هیچ عاقلی پوشیده نیست( مجموعه فتاوی ج6ص 398)
جواب حدیث دوم: «و قلوب العباد بین اصبعین من اصابع الرحمن…» این حدیث صحیح است. مسلم در باب دوم کتاب القدر(باب تعریف الله تعالی القلوب کیف شاء) (2654) (17) از عبدالله بن عمرو بن عاص آن را روایت کرده که می گوید: شنیدم رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم می گفت: «إِنَّ قُلُوبَ بَنِی آدَمَ کُلَّهَا بَیْنَ إِصْبَعَیْنِ مِنْ أَصَابِعِ الرَّحْمَنِ کَقَلْبٍ وَاحِدٍ یُصَرِّفُهُ حَیْثُ یَشَاءُ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ اللَّهُمَّ مُصَرِّفَ الْقُلُوبِ صَرِّفْ قُلُوبَنَا عَلَى طَاعَتِکَ» « همه ی قلوب بنی آدم مانند یک قلب میان دو انگشت از انگشتهای الله رحمان قرار دارد و هر طور که اراده کند، آنها را منقلب می سازد». سپس رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم فرمود:« پروردگارا! ای گرداننده ی قلبها، قلبهای ما را متوجه طاعت خود بگردان»
اهل سنت[سلف] حدیث را بر ظاهر آن معنی کرده و می گویند: الله تعالی دارای انگشتهای حقیقی بوده و ما این را به مانند رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم برای الله ثابت می دانیم، و از اینکه« دلهای بنی آدم میان دو انگشت الله تعالی باشد» چنین بر نمی آید که انگشتان الله تعالی دلهای بندگان را لمس می کند، تا آن وقت بگوییم: این حدیث موهم (و گمان برنده ی مسأله ی) حلول است، پس باید آن را از معنی ظاهریی که دارد صرف نماییم(برگردانیم). برای مثال می گویند: ابر میان آسمان و زمین مسخر است در حالی که نه به آسمان متصل شده و نه به زمین. یا گفته می شود:«بدر» میان مکه و مدینه قرار گرفته است. هر چند از هر دو طرف شهر مذکور فاصله ی زیادی دارد. بنابراین اگر رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم فرموده است:« قلوب بنی آدم میان دو انگشت از انگشتهای الله رحمان قرار گرفته است» نه به معنای تماس.
جواب حدیث سوم:« إِنِّی أَجِدُ نَفَسَ الرَّحْمَنِ مِنْ قِبَلِ الْیَمَنِ» امام احمد در مسند خود این حدیث را از ابوهریره رضی الله عنه روایت کرده که می گوید: رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم فرمود: "ألا إن الإیمان یمان، والحکمة یمانیة، وأجد نفس ربکم من قبل الیمن". [مسند امام احمد 2/541] « بدانید که ایمان و حکمت یمانی هستند و من نفس پروردگارتان را از جانب یمن احساس می کنم»
در کتاب مجمع الزوائد آمده که رجال این حدیث، رجال صحیح بوده، به غیر از شبیب که وی ثقه است. در کتاب التقریب نیز در باره ی شبیب چنین آمده است: او مورد اعتبار بوده و از طبقه ی سوّم محسوب می شود. بخاری نیز در کتاب التاریخ الکبیر چنین روایتی دارد.
معنای این حدیث بر حسب ظاهر می باشد. و واژه ی «نفس» در آن اسم مصدر بوده و باب آن نفس ینفس تنفیساً از باب تفعیل است. مانند فرّج یفرّج تفریجاً و فرجاً. اهل لغت این چنین گویند: و در کتابهای نهایة و قاموس و مقاییس اللغة نیز چنین آمده است. بنابراین، معنای آن حدیث چنین است« الله تعالی به وسیله ی اهل یمن، غم و غصه را از مسلمانان برطرف می سازد». همچنانکه شیخ الاسلام ابن تیمیه می فرماید: در واقع اهل یمن بودند که با اهل ردّه جنگیدند و شهرها را فتح کردند و الله تعالی به وسیله ی اهل یمن شداید و مصائب بزرگی را از سر مؤمنین برداشت.
[مجموع فتاوای شیخ الاسلام ج7 ص 398] ترجمه فارسی کتاب«القواعد المثلى فی صفات الله وأسمائه الحسنى» با ( عنوان اسماء و صفات خداوند متعال) ترجمه: عبدالله عبداللهی، نشر احسان، تهران،1386. [مترجم]
س: در مدارس، یاد گرفتیم که عقیده*ی اهل سنت و جماعت در ایمان به اسما و صفات این است که بدون تحریف، تعطیل، تکییف و تمثیل به اسما و صفات ایمان دارند و نصوص وارده در این*باره را تأویل نمی*کنند. اما بعد از آن با گروهی آشنا شدیم که معتقدند در این*باره دو مکتب وجود دارد:
1- مکتب ابن تیمیه و شاگردانش
2- مکتب اشاعره
آنچه به ما آموزش داده*اند، مکتب ابن تیمیه بوده است. اما دسته دیگری از اهل سنت هستند که به نام اشعری*ها مشهورند.
اشعری*ها و ماتریدی*ها معتقدند تا زمانی که تأویل در اسما و صفات* با نص شرعی تعارض نداشته باشد، مانعی ندارد و برای اثبات این عقیده*ی*شان به سخنان ابن جوزی و... استناد می*کنند.** بطور مثال می*گویند: امام احمد بن حنبل برخی از صفات الله تعالی مثل: « قُلُوبُ الْعِبَادِ بَیْنَ أُصْبُعَیْنِ مِنْ أَصَابِعِ الرَّحْمَنِ...»: (قلوب بندگان میان دو *انگشت از انگشتان رحمان است...)[1] و « الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ یَمِینُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ...»: (حجرالاسود دست راست الله در زمین است...)[2]
وآیه*ی:* «وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنْتُمْ » [حدید:4] (هر جا که باشید، الله با شماست). را تأویل*کرده است.
اکنون سؤالی پیش می*آید که آیا دسته بندی اهل سنت و جماعت به دو گروه به همین صورت صحیح است یا خیر؟ نظر شما در این که می*گویند: تأویل اسما و صفات مشروط به آن که با نصوص شرعی تعارضی نداشته باشد، موضع ما در برابر علمایی مانند: ابن حجر، نووی و ابن جوزی و... که در باب صفات الله تعالی تأویل دارند، چیست؟
آیا اینها از اهل سنت و جماعت هستند یا خیر؟ و آیا آنان با این تأویل*شان به خطا رفته*اند و از گمراهان هستند؟ مشخص و روشن است که اشعری*ها بجز هفت صفت معین، بقیه*ی صفات را تأویل می*کنند.
آیا اگر کسی از علما دو یا سه صفت را تأویل کند، اشعری است؟
ج: اول: این*که گفته*اند: امام احمد برخی از نصوص صفات مانند: « قُلُوبُ الْعِبَادِ بَیْنَ أُصْبُعَیْنِ مِنْ أَصَابِعِ الرَّحْمَنِ » و حدیث: « الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ یَمِینُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ …» و... را تأویل کرده است، ادعایی نادرست است.
امام ابن تیمیه می*گوید: ابوحامد غزالی به نقل از بعضی حنبلی*ها می****گوید: احمد بن حنبل فقط سه صفت: « الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ یَمِینُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ …» و « قُلُوبُ الْعِبَادِ بَیْنَ أُصْبُعَیْنِ مِنْ أَصَابِعِ الرَّحْمَنِ …» و « وَإِنِّی أَجِدُ نَفَسَ الرَّحْمَنِ مِنْ قِبَلِ الْیَمَنِ …»[3]: (من نفس رحمان را از سمت یمن احساس می*کنم!) را تأویل کرده است. این دروغی است که به نام احمدبن حنبل گفته*اند؛ زیرا هیچ کس این قول را با سند نقل نکرده است وکسی از یارانش را هم سراغ نداریم که چنین نظریه*ای از ایشان نقل کرده باشد. آن حنبلی که ابوحامد غزالی از او نقل کرده، شخصی است مجهول و ناشناخته* که نه سخن او مدرکی دارد و نه راست و دروغ بودنش مشخص است.[4] (از ص398 ج5 مجموع الفتاوی)
توضیح این که تأویل سه معنا دارد:
1-تأویل به فرجام، حقیقت و نتیجه*ای که به آن بر *می*گردد، تفسیر می*شود، آن گونه که الله تعالی در مورد یوسف علیه السلام می*فرماید: « هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ مِنْ قَبْلُ» (این حقیقت، فرجام آن خوابی است که قبلاً دیده بودم[که اتفاق افتاد]). «یوسف/100»
منظور سؤال کننده از تأویل نصوص این نوع تأویل نیست.
2- تأویل به معنای تغییر کلام از معنای ظاهر که به مجرد شنیدن به ذهن می*رسد به معنای دور که بدون قرینه* به ذهن نرسد. علمای کلام و اصول فقه، تأویل را به همین معنای اصطلاحی آن بکار می*برند. این معنا درباره*ی نصوصی که منظور سؤال کننده است، کاربرد ندارد، چون در این جا نیز ظاهر کلام منظور می*شود و این حقیقت دارد که شرح آن در معنای سوم تأویل خواهد آمد.
3-تأویل به معنی تفسیر و توضیح معنایی که ظاهر کلام بر آن دلالت دارد و به ذهن شنونده**ی آگاه از زبان عربی متبادر می*شود. در این جا هدف همین است، چرا که معنای ظاهری جمله*ی « الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ یَمِینُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ » این نیست که حجر، صفتی از صفات و دست الله تعالی است تا معنای ظاهری آن را تغییر داده باشند؛ بلکه معنای آن چنان که در ادامه ی روایت آمده که « فمن صَافَحَهُ فَکَأنما صافَحَ الله، ومن قَبَّلَهُ فکأنما قَبَّلَ یمینَ الله » :«هرکس حجر را مصافحه کند با الله مصافحه کرده است و هر کس آن را بوسه زند دست الله را بوسه زده است». کسی که ابتدای روایت را به انتهای آن وصل کند، برای او مشخص می*شود که مقصود آن ظاهر و ثابت است و نیازی به تأویل ندارد. سخن ائمه*ی سلف مثل احمد بن حنبل و غیره نیز همین است و تأویل به معنی تفسیر است نه به معنی تغییر کلام از مفهوم ظاهری آنگونه که متأخرین معتقد هستند.
گفتنی است که: آنچه ذکر شد حدیث پیامبر صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم نیست بلکه اثر ابن عباس رضی الله عنهما است.
معنای روایت: (قلوب بندگان بین دو انگشت از انگشتان رحمان است...). تماس و وصل نیست بلکه بیانگر اثبات انگشت حقیقی برای الله و اثبات قلوب برای بندگان است. ربط اول حدیث به آخر آن بیانگر کمال قدرت و کمال تصرف الله بر بندگان را اثبات می*کند. بطور مثال می*گویند: فلان شخص در دستان پادشاه یا در قبضه*ی پادشاه است؛ این جمله، بیانگر این نیست که حقیقتاً آن فرد در دستان پادشاه باشد، بلکه وجود شخص و دو دست را برای پادشاه ثابت می*کند و حضور شخص نزد پادشاه و قدرت پادشاه را برای شخص، بدون لمس ثابت می*گردد و می*فرماید: « بِیَدِهِ الْمُلْکُ » (فرمانروایی و حاکمیت بدست اوست!). «ملک/1»
و «تَجْرِی بِأَعْیُنِنَا » ([این کشتی] تحت نظر ما در حرکت است). «قمر/14»
و دیگر آیات مانند این*ها
1-
توضیح: صحابه رضی الله عنهم در مسایل اعتقادی و سیاسی تا زمان خلافت عثمان رضی الله عنه یک گروه بودند که دروازه*ی اختلاف در سیاست- نه در عقیده - گشوده شد. پس از قتل خلیفه، جماعتی با علی رضی الله عنه و جماعتی با معاویه رضی الله عنه بیعت کردند و جنگ*های سیاسی بین*شان درگرفت و گروهی بنام خوارج بر ضد هر دو گروه خروج کرد. اما این گروه در اصول شش*گانه*ی ایمان و ارکان پنج گانه*ی اسلام با سایر مسلمانان اختلاف نداشتند، بلکه اختلاف*شان در مسأله*ی خلافت و تکفیر مرتکب گناه کبیره، مسح پاها در وضو و امثال اینها بود.
سپس گروهی از اصحاب علی رضی الله عنه درباره*ی ایشان غلو کردند، تا جایی که علی رضی الله عنه را مورد پرستش قرار دادند و اینان به شیعه شهرت یافتند. هر یک از خوارج و شیعه به فرقه*ها و شاخه*هایی تقسیم شدند و بعد ازآن گروهی تقدیر را انکار کردند و این در اواخر عصر صحابه رضی الله عنهم بود و به نام قدریه شناخته می*شوند. سپس جعد بن درهم نخستین فردی بود که صفات الله را انکار و نصوص آیات و احادیث را به غیر معنای اصلی آن تأویل کرد. سرانجام خالد قسری فرماندار وقت او را اعدام کرد. پس از او شاگردش جهم بن صفوان عقیده*ی باطل و منحرف او را منتشر ساخت. به این ترتیب تأویل کنندگان و منکران صفات به اسم «جهمیة» شهرت یافتند. این عقیده*ی زشت و گمراه کننده به او نسبت داده شد و به فرقه***********ی جهمیه معروف شدند و بعد از آن گروهی در پوشش و نامی جدید به اسم معتزله ظهور کرد. لیکن این گروه ادامه دهنده ی عقیده ی جهمیه در تأویل نصوص اسماء و صفات بودند و این تأویل را تنزیه می نامیدند . در انکار مسأله تقدیر از گروه قدریه پیروی کردند و این باور را «عدل» نامیدند و در خروج علیه حکام از خوارج پیروی نمودند و این باورشان را امر به معروف نامیدند و به همین ترتیب دیگر عقاید و باورهای*شان را از گروه*ها و دسته*های مختلف گرفتند.
ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری بر مذهب* و عقایدشان رشد کرد و پیرو آنان بود. سپس الله او را هدایت کرد و از اعتقادات معتزله توبه نمود. و راه و روش اهل سنت را برگزید و در پاسخ به اعتراض*های مخالفان اهل سنت و مسایل اصولی اسلام تلاش*ها کرد. البته برخی از باورهای معتزلیان مانند: تأویل نصوص صفات افعال در او باقی ماند و نیز در مسأله*ی افعال بندگان تحت تأثیر عقیده*ی جهم بن صفوان بود و معتقد بود که بندگان در افعال*شان مجبور هستند و این را اصطلاحاً کسب (افعال) می*نامید و دیگر مسایلی هم وجود دارد.
هر کس که کتاب «الإبانه عن أصول الدیانة» شیخ ابوالحسن اشعری را که در آخر زندگی*اش تألیف نموده، مطالعه کند. و همچنین کتابهای شاگردانش را که نسبت به او از دیگران آگاهتراند و آنچه که ابن تیمیه در تألیفات خویش در مورد شیخ ابوالحسن اشعری نوشته مطالعه کند، در می**یابد که او در مسایلی با اهل سنت اختلاف داشته است.
با توجه به آنچه ذکر شد روشن می*شود که اهل سنت و جماعت حقیقی *در عقاید و دیگر اصول دین*شان به کتاب الله و سنت صحیح رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم پایبند هستند و نصوص قرآن و سنت را با عقل و هوای نفسانی رد نمی*کنند و به ارکان ایمان و اسلام همانند: صحابه رضی الله عنهم تمسک جستند و افرادی همچون حسن بصری، سعید*بن*مسیب، مجاهد، ابو حنیفه، مالک، شافعی، اوزاعی، احمد، اسحاق، بخاری ... و کسانی که به راه و روش آنان که پیشوایان هدایت و سخنگویان حق و دعوتگران به خیر و رستگاری بوده*اند. در عقیده و استدلال پایبند هستند. اما کسانی که در مسایل اصولی دین از اهل سنت جدا شدند در آنها اعتقاد به سنت به همان میزان وجود دارد که با صحابه رضی الله عنهم و پیشوایان هدایت از مسایل اصولی دین اسلام موافق هستند. در آنها اعتقاد به بدعت، زیاد یا کم به همان میزان وجود دارد که با اهل سنت مخالف هستند. نزدیک*ترین اینان به اهل*سنت و جماعت، در عقیده و استدلال، ابو الحسن اشعری و پیروانش می باشند.
پس به این ترتیب مشخص شد که اهل سنت و جماعت دو گروه نیستند؛ بلکه فقط یک گروه هستند که سنت را یاری می کنند و از آن دفاع می*نمایند. مردم را به آن دعوت می*دهند و این شیوه ی اهل سنت و پیروان آنان است. باید دانست ابن*تیمیه بنیانگذار اهل سنت و جماعت نیست؛ بلکه از کسانی است که در تمام زندگی خود از این عقیده دفاع نموده است. ابن*تیمیه و همفکرانش از همان عقیده*ی پیشوایان هدایت از صحابه رضی الله عنهم و علمایی که در قرون سه گانه*ای که پیامبر صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم به خوبی آن گواهی داده پیروی نموده است. نیز کسانی که با ابن تیمیه به مقابله بر خاسته*اند در تلاش بوده*اند مذهب کسی را حمایت کنند که به اهل*سنت منتسب است؛ مانند ابو الحسن اشعری و پیروانش، آن هم بعد از آن که از مذهب معتزله رجوع کرده و به جز در اندکی از مسایل از اهل سنت پیروی کردند؛ بنا*براین می*توان گفت نزدیک*ترین گروه به اهل سنت اشعری*ها هستند.
سوم – اشعری*ها و همفکرانشان نصوص أسما و صفات را با این گمان که با ادله*ی عقلی مخالف است، در برخی از نصوص شرعی – به گمان آنان – تأویل می*کنند؛ اما حقیقت این*طور نیست، چون هیچ یک از نصوص اسماء و صفات با عقل سالم و نصوص قرآن و سنت منافات ندارد و حتی آیات و احادیث اسماء و صفات الله تعالی علی رغم کثرت آنها یکدیگر را تصدیق و تأیید می*کنند و همه*ی این نصوص بیانگر این است که اسما و صفات برای الله تعالی بطور حقیقی ثابت است و الله تعالی از مشابهت به مخلوقات پاک و منزه است.
چهارم*– دیدگاه ما درباره*ی شخصیت*هایی مانند: ابوبکر باقلانی، بیهقی، ابوالفرج ابن جوزی، ابوزکریا، نووی و ابن حجر و ... این است که این*ها از دانشمندان بزرگ اسلام هستند و امت اسلامی از علم و دانش آن*ها بهره*ای فراوان برده* است، رحمت الله بر آنان باد و الله بهترین پاداش*ها را به آنان بدهد! ایشان در مسایلی که موافق با صحابه رضی الله عنهم وائمه**ی سلف و خیرالقرون که رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم به آن*ها گواهی به خیر داده جزو اهل سنت هستند؛ اما در تأویل اسماء و صفات به خطا رفته و با سلف امت مخالفت نموده اند، اعم از این که تأویل*شان در صفات ذاتی یا فعلی یا مواردی از این قبیل باشد.
و بالله التوفیق وصلی الله علی نبینا محمد وآله و صحبه وسلم.فتاوای انجمن دائمی مباحث* علمی وافتا (2/174-178)
[1]. مسلم (2654) با لفظ: «إن قلوب بنی آدم بین إصبعین ....»
[2]. سیوطی در درالمنثور1/324 به جندی و أزرقی بروایت ابن عباس رضی الله عنهما نسبت داده است. ر. ک. مجموع*الفتاوی ابن*تیمیه (3/43، 44) و (5/398) و(33/184)
[3] .طبرانی در مسند شامیین 2/149 ش1083 بروایت ابوهریرهt عراقی گوید: برای آن اصلی نیافته*ام. ر. ک. کشف*الخفاء 1/251، 304 (659، 801). و امام احمد در مسند خود 2/541 و طبرانی در الاوسط ش/4661 بروایت ابوهریره رضی الله عنه و در مجمع الزوائد10/56 گوید: أحمد روایت کرده و رجال آن صحیح است بجز شبیب که ثقه است.
[4] شیخ ابن عثیمین در کتاب «القواعد المثلى فی صفات الله وأسمائه الحسنى» می نویسد: به روایتی خواهیم پرداخت که امام ابوحامد غزالی از بعضی علمای حنبلی نقل کرده است: ایشان می گویند امام احمد جز در سه مورد راضی به تأویل نبوده است: اول- «الحجر الاسود یمین الله فی الارض» دوم: «و قلوب العباد بین اصبعین من اصابع الرحمن» سوم: : «إِنِّی أَجِدُ نَفَسَ الرَّحْمَنِ مِنْ قِبَلِ الْیَمَنِ» این را ابن تیمیه در مجموعه فتاوی ج 5 ص 398 نقل کرده وگفته است: این داستان را به دروغ از احمد نقل کرده اند.
جواب حدیث اول: «الحجر الاسود یمین الله فی الارض»[این حدیث ضعیف است. شیخ آلبانی در "الضعیفه" (223) تضعیف نموده است]
این حدیث، باطل بوده و گفتن آن از جانب رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم به ثبوت نرسیده است. ابن الجوزی در کتاب" العلل المتناهیه" گفته است: این حدیث صحیح نیست. و ابن العربی گوید: این حدیث باطل است و به آن اعتنا نمی شود. ابن تیمیه گوید: این حدیث با سندی از رسول الله روایت شده که ثابت نیست. بنابراین نیازی به تعمق و تلاش در معنای آن نیست. ولی ابن تیمیه گوید: مشهور این است که عبدالله ابن عباس آن را نقل کرده و گفته است: «الحجر الاسود یمین الله فی الارض فمن صافحه وقبله فکأنما صافح الله، و قبل یمینه » [ر.ک "الضعیفه . البانی 1/257"] هرکس در این روایت تدبر کند در می یابد که در آن اشکالی وجود ندارد. زیرا گفته، دست راست الله در زمین است و به طور مطلق نگفته: دست الله. حکم لفظ مقید با حکم لفظ مطلق متفاوت است. و در ادامه ی آن می گوید: هر کس با آن مصافحه کند یا آن را ببوسد مانند آن است که با الله مصافحه نموده و یا دست راست الله را بوسه زده باشد.
این روایت به صراحت این مطلب را می رساند که شخص مصافحه کننده با دست راست الله مصافحه نکرده؛ بلکه به کسی تشبیه شده است که با الله مصافحه کند. بنابراین اول و آخر این روایت این مطلب را روشن می کند که حجر جزء صفات الله نیست، چنان که بر هیچ عاقلی پوشیده نیست( مجموعه فتاوی ج6ص 398)
جواب حدیث دوم: «و قلوب العباد بین اصبعین من اصابع الرحمن…» این حدیث صحیح است. مسلم در باب دوم کتاب القدر(باب تعریف الله تعالی القلوب کیف شاء) (2654) (17) از عبدالله بن عمرو بن عاص آن را روایت کرده که می گوید: شنیدم رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم می گفت: «إِنَّ قُلُوبَ بَنِی آدَمَ کُلَّهَا بَیْنَ إِصْبَعَیْنِ مِنْ أَصَابِعِ الرَّحْمَنِ کَقَلْبٍ وَاحِدٍ یُصَرِّفُهُ حَیْثُ یَشَاءُ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ اللَّهُمَّ مُصَرِّفَ الْقُلُوبِ صَرِّفْ قُلُوبَنَا عَلَى طَاعَتِکَ» « همه ی قلوب بنی آدم مانند یک قلب میان دو انگشت از انگشتهای الله رحمان قرار دارد و هر طور که اراده کند، آنها را منقلب می سازد». سپس رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم فرمود:« پروردگارا! ای گرداننده ی قلبها، قلبهای ما را متوجه طاعت خود بگردان»
اهل سنت[سلف] حدیث را بر ظاهر آن معنی کرده و می گویند: الله تعالی دارای انگشتهای حقیقی بوده و ما این را به مانند رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم برای الله ثابت می دانیم، و از اینکه« دلهای بنی آدم میان دو انگشت الله تعالی باشد» چنین بر نمی آید که انگشتان الله تعالی دلهای بندگان را لمس می کند، تا آن وقت بگوییم: این حدیث موهم (و گمان برنده ی مسأله ی) حلول است، پس باید آن را از معنی ظاهریی که دارد صرف نماییم(برگردانیم). برای مثال می گویند: ابر میان آسمان و زمین مسخر است در حالی که نه به آسمان متصل شده و نه به زمین. یا گفته می شود:«بدر» میان مکه و مدینه قرار گرفته است. هر چند از هر دو طرف شهر مذکور فاصله ی زیادی دارد. بنابراین اگر رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم فرموده است:« قلوب بنی آدم میان دو انگشت از انگشتهای الله رحمان قرار گرفته است» نه به معنای تماس.
جواب حدیث سوم:« إِنِّی أَجِدُ نَفَسَ الرَّحْمَنِ مِنْ قِبَلِ الْیَمَنِ» امام احمد در مسند خود این حدیث را از ابوهریره رضی الله عنه روایت کرده که می گوید: رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّم فرمود: "ألا إن الإیمان یمان، والحکمة یمانیة، وأجد نفس ربکم من قبل الیمن". [مسند امام احمد 2/541] « بدانید که ایمان و حکمت یمانی هستند و من نفس پروردگارتان را از جانب یمن احساس می کنم»
در کتاب مجمع الزوائد آمده که رجال این حدیث، رجال صحیح بوده، به غیر از شبیب که وی ثقه است. در کتاب التقریب نیز در باره ی شبیب چنین آمده است: او مورد اعتبار بوده و از طبقه ی سوّم محسوب می شود. بخاری نیز در کتاب التاریخ الکبیر چنین روایتی دارد.
معنای این حدیث بر حسب ظاهر می باشد. و واژه ی «نفس» در آن اسم مصدر بوده و باب آن نفس ینفس تنفیساً از باب تفعیل است. مانند فرّج یفرّج تفریجاً و فرجاً. اهل لغت این چنین گویند: و در کتابهای نهایة و قاموس و مقاییس اللغة نیز چنین آمده است. بنابراین، معنای آن حدیث چنین است« الله تعالی به وسیله ی اهل یمن، غم و غصه را از مسلمانان برطرف می سازد». همچنانکه شیخ الاسلام ابن تیمیه می فرماید: در واقع اهل یمن بودند که با اهل ردّه جنگیدند و شهرها را فتح کردند و الله تعالی به وسیله ی اهل یمن شداید و مصائب بزرگی را از سر مؤمنین برداشت.
[مجموع فتاوای شیخ الاسلام ج7 ص 398] ترجمه فارسی کتاب«القواعد المثلى فی صفات الله وأسمائه الحسنى» با ( عنوان اسماء و صفات خداوند متعال) ترجمه: عبدالله عبداللهی، نشر احسان، تهران،1386. [مترجم]
