گفتار نبوی
عَنْ أَبِی مَسْعُودٍ عُقْبَةَ بنِ عَمْروٍ الأَنْصَارِیِّ البَدْرِیِّ رَضِی اللهُ عَنه، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «إِنَّ مِمَّا أَدْرَکَ النَّاسُ مِنْ کَلاَمِ النُّبُوَّةِ الأُولَى إِذَا لَمْ تَسْتَحِ فَاصْنَعْ مَا شِئْتَ». رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ.
از ابومسعود عقبه بن عمرو انصاری بدری ـ رضی الله عنه ـ روایت شده که آن حضرت ـ صلى الله علیه و سلم ـ فرمود: آن چه مردم از گفتار پیامبران پیشین دریافته*اند، این است که: هرگاه شرم و حیا نداشتی، هر چه خواستی، بکن.آشنایی با راوی حدیث
ابومسعود عقبه پسر عمرو پسر ثعلبه انصاری بدری ـ رضی الله عنه ـ از قبیله*ی بنی حارث بن خزرج است که با کنیه*ی ابومسعود مشهور است. در مورد حضور وی در جنگ بدر بین سیره نگاران اختلاف نظر است؛ امام بخاری قایل به حضور وی در جنگ بدر است، ولی صحیح همین است که شرکت نداشته است وبه این خاطر به او بدری گویند که در محل چاه بدر منزل گزیده بود. در پیمان عقبه حضور داشت و پس از آن در جنگ احد و سایر جنگ*ها در رکاب پیامبر ـ صلى الله علیه و سلم ـ بود.
او در کوفه سکونت گزید و یکی از یاران امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب ـ رضی الله عنه ـ بود که وقتی ایشان برای جنگ صفین رفتند، او را به جای خود در کوفه گذاشت.
از وی پسرش بشیر و أوس بن ضمعج، علقمة، أبو وائل، قیس ابن أبی حازم، ربعی بن حراش، عبد الرحمن بن یزید، عمرو بن میمون و الشعبی و … حدیث روایت نموده*اند. یک*صد و دو حدیث از وی روایت شده است.
وی در سال چهل هجری یا کمی پیش از آن یا پس از آن در کوفه وفات کرده* است.
در گستره*ی کلام نبوی
حیا همیشه امری خوب بوده که مردم به آن تشویق و ترغیب، بلکه امر شده*اند و در تمام شریعت*های انبیای گذشته وجود داشته و هیچ گاه منسوخ نشده است.
ابوایوب انصاری ـ رضی الله عنه ـ از آن حضرت ـ صلى الله علیه و سلم ـ روایت نموده که ایشان فرمود: چهار چیز از سنت*های پیامبران ـ علیهم السلام ـ هستند: حیا، عطر، مسواک و ازدواج.
در حدیثی دیگر آن حضرت ـ صلى الله علیه و سلم ـ حیاء را ویژگی اخلاقی اسلام معرفی کرده است: «إنَّ لِکُلِّ دِینٍ خُلُقاً وخُلُقُ الإسلامِ الحَیَاءُ».
و پیامبر خدا ـ صلى الله علیه و سلم ـ در جایی دیگر فرموده* است: «الْإِیمَانُ بِضْعٌ وَسِتُّونَ شُعْبَةً وَالْحَیَاءُ شُعْبَةٌ مِنْ الْإِیمَانِ».
و از این معلوم می*گردد که حیاء از تمام انبیای پیشین نقل شده و مردم آن را دست به دست و دهان به دهان به یک*دیگر نقل کرده و هر نسلی آن را برای نسل بعدی به ارث نهاده است.
در مورد معنی سخن پیامبر ـ صلى الله علیه و سلم ـ که فرمود: «هرگاه شرم و حیا نداشتی، هر چه خواستی، بکن»، دو دیدگاه وجود دارد:
یک: این به معنی امر به انجام هر کار که می*خواهد نیست، لیکن به معنی عیب و نهی از آن است و باز کسانی که این سخن را می*گویند، به دو دسته تقسیم می*گردند:
۱. این سخن به معنی تهدید و وعید است، یعنی هرگاه بی*حیا شدی، هر کاری را که می*خواهی انجام بده، پس خداوند متعال سزای آن کار را به شما می دهد. چنان که در قرآن آمده است: «اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» و «فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ». اختیار گروهی هم*چون ابوالعباس ثعلب همین است.
۲. این سخن امر است و معنی خبر می دهد، یعنی: کسی که حیا مانع او نشود، هر چه خواهد انجام دهد. چیزی که مانع از انجام این کارهای قبیح می شود حیاء است، کسی که حیا نداشته باشد، در انجام هر کاری زشت و ناهنجاری غرق می*شود. بنابراین، لفظش امر است، ولی معنی خبر را می*دهد. ابوعبید قاسم بن سلام و ابن قتیبه و محمد بن نصر مروزی و … همین دیدگاه را انتخاب کرده*اند.
تعریف حیاء
علی بن محمد بن علی معروف به میر سید شریف جرجانی نوشته است: «هُوَ انْقِبَاضُ النَّفْسِ مِنْ شَیْءٍ وَ تَرْکُهُ حَذَراً عَنِ اللَّوْمِ فِیهِ»؛ یعنی: انقباض نفس از چیزی و ترک آن چیز به سبب سرزنشی که در آن است.
و برخی دیگر در تعریف آن گفته*اند: حیاء اخلاقی است که به ترک زشتی*ها وادار می*سازد و از کوتاهی نمودن در حق صاحبان حق باز می*دارد.
راغب گفته است: به باز آمدن انسان از زشتی*ها و ترک نمودن آن*ها حیاء می*گویند.
انواع حیاء
حیاء بر دو قسم است:
۱. غریزی، یا نفسانی (فطری)؛
۲. اختیاری و اکتسابی، یا ایمانی.
حیاء نفسانی یا غریزی همان است که خداوند آن را در نفوس انسان*ها قرار داده، مثل حیاء از کشف عورت و جماع در ملأ عام.
حیاء اکتسابی همان حیایی است که به سبب خوف از خداوند، شخص مؤمن را از ارتکاب معاصی باز می*دارد.
شارع این نوع حیاء را جزو ایمان قرار داده است که باید هر شخص آن را در وجودش پیدا نماید. گاهی حیای اکتسابی به تدریج تبدیل به حیای فطری و غریزی می*شود.
رسول خدا ـ صلى الله علیه و سلم ـ در هر دو نوع حیا، سرآمد دیگران بود، در حیاء فطری از دوشیزه*ی پرده*نشین نیز باحیاتر بود و در حیای اکتسابی در بالاترین مرحله قرار داشت.
اقسام حیاء و نشانه*های آن
ابن قیم گفته است: حیاء به ده نوع تقسیم شده است:
۱. حیای ناشی از گناه و خطاء: که از نمونه*های آن حضرت آدم ـ علیه السلام ـ است که در جنت فرار نمود. که خداوند متعال فرمود: ای آدم! آیا از من فرار می*کنی؟ گفت: نه، ای پروردگار! بلکه (به سبب خطایم) از دیدار شما شرم و حیاء می*کنم.
۲. حیای ناشی از کوتاهی: مانند حیای فرشتگانی که روز و شب خدا را تسبیح می*گویند و هیچ*گاه خسته نمی*شوند، هر گاه روز قیامت فرا رسد، می*گویند: پروردگارا! تو پاکی، ما ترا چنان که شایسته*ی عبادت تو است، عبادت ننمودیم.
۳. حیای پیدا شده از بزرگ و گرامی داشت: و این حیایی است که از معرفت و شناخت واقعی بر آمده، هر بنده به اندازه*ی شناختی که از پروردگارش دارد، به همان اندازه از وی شرم می*کند.
۴. حیاء برآمده از بخشندگی و سخاوت: مانند شرم و حیای پیامبر ـ صلى الله علیه و سلم ـ از آن کسانی که آنان را به ولیمه*ی ام المؤمنین زینب ـ رضی الله عنها ـ دعوت نمود و مجلس را به درازا کشاندند، پیامبر ـ صلى الله علیه و سلم ـ برخاست و شرم نمود که به آنان بگوید: برگردید.
۵. حیای آزرم و ادب: مانند حیای علی بن ابی طالب ـ رضی الله عنه ـ از این که در مورد مذی از آن حضرت ـ صلى الله علیه و سلم ـ سؤال نماید، به خاطر این که فاطمه، دختر آن حضرت ـ صلى الله علیه و سلم ـ در نکاح وی بود.
۶. حیاء ناشی حقیر و ناچیز دانستن نفس: مانند حیای بنده* از پروردگارش، زمانی نفسش را حقیر می *سازد و از وی حوائجش را سؤال می*کند، که علت آن دو چیز است:
اول: سائل خود را حقیر و گناهانش را بزرگ می*داند.
دوم: کسی که از وی سؤال می*کند، یعنی خدا، را خیلی بزرگ می*داند.
۷. حیای سرچشمه*گرفته از محبت: حیایی است که مُحِب با محبوبش دارد، حتى اگر در زمان غیبت او، ذهنش به طرف او برود، شرم و حیا را در وجود خودش احساس می*کند، اما به خوبی نمی*داند که علتش چیست.
۸. حیای ناشی از عبودیت و بندگی: و آن حیایی است که آمیخته با خوف و محبت باشد که عبادت خویش را مناسب برای معبود شایسته نمی*داند و فریاد «ما عبدناک حق عبادتک» بر می*آورد.
۹. حیای پیدا شده از شرافت و بزرگواری: شخص بزرگ*مرتبه و عظیم الشأن اگر عمل، بذل و بخششی که از قدر و منزلت وی کم*تر باشد، را انجام دهد، با انجام آن احساس شرم و حیا می*کند و این به خاطر عزت نفس وی است.
۱۰. حیای شخص از خود: و این حیایی است که بر اثر آن اشخاص شریف و بلندمرتبه نمی*خواهند که در وجودشان نقص وکمبودی باشد و از بودن آن در وجود خود احساس شرمندگی می*کنند و برای جبرانش تلاش می *نمایند.
حیا به طور کلی پسندیده و محمود است اما نباید سبب کوتاهی در برخی حقوق و وظایف و مثل امر به معروف و نهی از منکر شود؛ در مورد پیامبر خدا ـ صلى الله علیه و سلم ـ که حیایش از دختران دوشیزه پرده*نشین هم بیش*تر بود، آمده که: «لا یقوم دون غضبه شیء اذا انتهکت حرمات الله».
اسباب حیاء
امام ابن قیم گفته است: حیاء حالتی است که از آمیخته* شدن تعظیم با دوستی و محبت حاصل می*شود، هر گاه این دو در کنار هم قرار گیرند، حیاء پیدا می*گردد.
جنید گفته است: از مشاهده* ی نعمت*های سرشار و کوتاهی *ها حیاء به وجود می*آید.
اهمیت حیاء
امام ابن قیم گفته است: خصلت حیاء از برترین، بهترین، عظیم*ترین و سودمندترین اخلاق*ها است که خاصّه و ویژگی انسانیت محسوب می*شود. کسی که حیا نداشته باشد، از انسانیت چیزی جز گوشت، خون و شکل ظاهری به همراه ندارد و در وجود وی هیچ خیری یافت نمی*شود. اگر این خصلت نیک و پسندیده نمی*بود، مهمان مورد پذیرایی قرار نمی گرفت، به وعده*ها وفا نمی*شد، امانت *ها ادا نمی*گردید، نیاز هیچ شخصی برآورده نمی*شد … اگر حیا نمی*بود، هیچ یک از فرایض به خوبی انجام نمی*گرفت و حقوق مراعات نمی*شد و صله*رحمی و نیکی به والدین انجام نمی*پذیرفت؛ … زیرا باعث انجام گرفتن تمام این*ها، اگر دینی است، به خاطر امیدی است که به پایان فرخنده*ی آن دارد و اگر دنیوی است، به خاطر حیای شخص از سایر مردم است. پس ظاهر گردید که اگر حیای از خدا و مردم نمی*بود، شخص هیچ یک از این کارها را انجام نمی*داد.
حیاء در گفتار بزرگان
از احادیثی که نقل گردید، اهمیت آن در نزد پیامبر ـ صلى الله علیه و سلم ـ تا حدودی معلوم گردید و در این زمینه احادیث زیادی هست که به ذکر همان چند مورد اکتفا می*کنیم و در این جا سخنان برخی از بزرگان اسلام را نقل می*کنیم:
عمر فاروق ـ رضی الله عنه ـ : کسی که حیایش کم باشد، تقوایش کم می*شود و کسی که تقوایش کم باشد، قلبش می*میرد.
عبدالله بن مسعود ـ رضی الله عنه ـ : کسی که از مردمان حیاء نمی*کند، از خدا هم حیاء نمی*کند.
گناهان حیاء را نابود می*سازند
امام ابن قیم نوشته است: یکی از آفات گناهان از بین بردن حیاء ـ که مایه*ی زندگی قلب و اساس هر نیکی است ـ می*باشد، که با از بین رفتن آن، همه*ی خوبی*ها رخت بر می*بندد. در حدیث صحیح آمده است: «الحیاءُ خیرٌ کُلُه». که حیاء سراسر نیکی است. مقصود این است که گناهان، به تدریج حیاء را در نهاد انسان ضعیف و سست می*سازند، تا جایی که در برخی موارد، به طور کلی از شخص گرفته می*شود.
نکته*های کلام نبوی
۱. حیاء اخلاقی اصیل است که از ادیان گذشته برجای مانده است. هر پیامبری که آمده است، به آن تشویق نموده و در هیچ دینی منسوخ نشده، زیرا این چیزی است که خوبی *اش مثل آفتاب روشن است، و چیزی که این گونه باشد، هیچ گاه منسوخ نمی* گردد.
۲. لازم است که نسبت به حیاء تشویق شود و برای بیان فضایل آن روشن*گری شود.
۳. شخص بی *حیا به همه*ی بدی* ها گرفتار می*گردد. حیا سبب می شود که انسان از انجام کارهای بد و ناهنجار باز آید؛ وقتی که حیا را کنار بگذارد، به انجام هر گناهی دست می*یازد.
فوائد تربیتی حدیث
فایده*ی اول: چیزی که بر اهمیت حدیث دلالت دارد، این قسمت سخن پیامبر ـ صلى الله علیه و سلم ـ است که فرمود: «آن چه مردم از گفتار پیامبران پیشین دریافته*اند» که از آن نکته*ی مهم و سودمند فهمیده می*شود:
۱. از سخنان پیامبران پیشین ـ علیهم السلام ـ است.
۲. به صورت تواتر از نسلی به نسل دیگر منتقل شده، تا این که به این امت رسیده، و این چیزی مسلّم است در طی گذشت این امت*ها یکی پس از دیگری، مردم فقط چیزهای مهم را منتقل می*سازند.
فایده*ی دوم: حدیث مردم را به کنترل اخلاق و حرکت* هایش رهنمون می *سازد.
فایده*ی سوم: در نفس مسلمانان خصلت حیا و شرم را باید تقویت نمود، زیرا حیاء سبب باز آمدن شخص مسلمان از بسیاری از کارها و حرکت*های زشت و ناهنجار می *شود.
فایده*ی چهارم: تشویق به حیا و برحذر داشتن از نابودی آن.
فایده*ی پنجم: کسی که حیا نداشته باشد، با کارهای زشت و رسوایی*ها خود را می*آراید.
فایده*ی ششم: چیزی که با امور شریعت تعارض داشته باشد، به آن حیاء گفته نمی*شود؛ زیرا ممکن نیست که همان کسی که به حیا تشویق نموده، به این چیز هم دستور داده باشد و این چیزی مسلّم است که شارع حکیم است و به دو امر که ضد هم باشند، فرمان نمی *دهد.
منبع: سنت آنلاین - عبدالستار حسین بر
آخرین ویرایش: